De Übermensch
Autonome zelfcreatie ipv conformisme
In een tijd waarin individualiteit wordt gevierd, maar vaak slechts oppervlakkig wordt ingevuld, is het concept van Nietzsche’s Übermensch relevanter dan ooit.
Friedrich Nietzsche
Friedrich Nietzsche is een van de meest invloedrijke en controversiële filosofen van de 19e eeuw (1844-1900) . Zijn concept van de Übermensch, ofwel de ‘bovenmens’, is een van zijn meest intrigerende ideeën.
Nietzsche bekritiseerde in zijn werk vaak de “kuddementaliteit” en het conformisme binnen de samenleving. Mensen denken vaak autonoom en uniek te zijn, terwijl ze in werkelijkheid slechts variaties binnen een bredere, conformistische massa zijn.
Het begrip Übermensch wordt overigens vaak verkeerd geassocieerd met nazi-ideologie en Hitler. Die interpretatie is een misverstand en een verdraaiing van Nietzsche’s ideeën. Het is iemand die het nihilisme – de overtuiging dat het leven inherent betekenisloos is – overwint en zijn eigen betekenis schept.
De hedendaagse relevantie van de Übermensch
In een tijd waarin individualiteit wordt gevierd, maar vaak slechts oppervlakkig wordt ingevuld, is het concept van Nietzsche’s Übermensch relevanter dan ooit. De Übermensch is niet simpelweg iemand die zich onderscheidt door uiterlijk of voorkeuren, maar een individu dat zichzelf schept voorbij de normen en waarden van de massa. Hij of zij denkt autonoom, breekt met conformisme en creëert nieuwe waarden in plaats van slechts te variëren binnen bestaande structuren.
Toch lijkt de hedendaagse maatschappij zich in de tegenovergestelde richting te bewegen. Diversiteit wordt geprezen, maar vaak gereduceerd tot zichtbare kenmerken zoals afkomst, gender of seksuele oriëntatie. Werkelijke diversiteit – die van gedachtegoed en wereldbeelden – wordt minder gewaardeerd. Wie buiten de geaccepteerde denkkaders treedt, wordt al snel gecategoriseerd als problematisch of radicaal. Dit leidt tot een paradox: mensen voelen zich uniek, terwijl ze in werkelijkheid slechts variaties zijn binnen dezelfde consumptiecultuur, waarin uniciteit steeds vaker wordt bepaald door verlangens en voorkeuren in plaats van intellectuele of culturele wortels.
Deze ontwikkeling staat haaks op Nietzsche’s visie. Hij verachtte de ‘laatste mens’, een comfortabel, conformistisch wezen dat zich nestelt in veiligheid en oppervlakkig vermaak. In plaats daarvan pleitte hij voor een mens die zichzelf transcendeert en nieuwe wegen durft te bewandelen. Dit betekent niet louter rebellie om het rebelleren, maar een diepgaande zelfontwikkeling en de moed om tradities zowel te herwaarderen als uit te dagen.
Daarnaast is het idee dat vooruitgang en verandering per definitie goed zijn, een misvatting. Nietzsche was geen tegenstander van verandering, maar waarschuwde ervoor dat blind geloof in ‘vooruitgang’ kan leiden tot een verlies van identiteit en culturele fundamenten. Tradities kunnen een essentiële rol spelen in het vormen van een diepere, meer doordachte uniciteit.
Kritiek en misverstanden rondom de Übermensch
De interpretatie van Nietzsche’s Übermensch heeft vaak geleid tot misverstanden, vooral in de context van politieke en sociale ideologieën. In de eerste helft van de 20e eeuw werd het concept onterecht geassocieerd met supremacistische denkbeelden, met name door de nazi-ideologie die het idee vervormde om hun rassenleer te rechtvaardigen. Dit is een grove verdraaiing van Nietzsche’s werk, aangezien zijn Übermensch niets te maken heeft met etnische of biologische superioriteit, maar juist een filosofisch en individueel ideaal is.
Nietzsche verafschuwde nationalisme, antisemitisme en blinde gehoorzaamheid. Zijn idee van de Übermensch is niet gebaseerd op dominantie over anderen, maar op de zelfoverwinning en de kracht om buiten gebaande paden te denken.
Daarnaast beschouwen existentialisten het streven naar een ideaal zoals de Übermensch als potentieel problematisch omdat het kan leiden tot een nieuwe vorm van dogmatisme. Sartre, bijvoorbeeld, benadrukte de universele verantwoordelijkheid van vrijheid: de keuzes die een individu maakt, dienen als model voor de hele mensheid. Dit contrasteert met Nietzsche’s meer geïsoleerde visie van de Übermensch als iemand die zijn eigen waarden schept zonder rekening te houden met anderen.
Conclusie en kritische reflectie
De Übermensch blijft een krachtig symbool voor persoonlijke vrijheid en zelfverwerkelijking, maar men moet zich bewust zijn van de ethische implicaties van het loslaten van conventionele normen. Het existentialisme benadrukt dat vrijheid hand in hand gaat met verantwoordelijkheid. De uitdaging blijft om de balans te vinden tussen het nastreven van individuele doelen en het erkennen van de impact van deze keuzes op anderen.
De vraag is dan ook: willen we echte uniciteit en intellectuele vrijheid, of blijven we gevangen in een systeem dat diversiteit slechts als een esthetische variatie aanbiedt? De Übermensch roept ons op om niet slechts een product van onze tijd te zijn, maar om actief vorm te geven aan wie we zijn, los van dogma’s en oppervlakkige verschillen. In een wereld waarin globalisering en individualisme elkaar beïnvloeden, biedt de dialoog tussen Nietzsche en het existentialisme een waardevolle bron van reflectie over hoe men een betekenisvol leven kan leiden dat zowel trouw is aan zichzelf als rekening houdt met de bredere gemeenschap.
Verbondenheid met de dagelijkse realiteit
In onze moderne samenleving wordt diversiteit vaak gepromoot, maar helaas is het vaak een oppervlakkige versie. Diversiteit wordt vaak gelijkgesteld aan uiterlijke verschillen zoals huidskleur, geslacht, of seksuele voorkeur. Dit is het zogenaamde ‘cultural diversity’ dat wordt gepresenteerd als iets positiefs, maar vaak zonder dat er echte ruimte is voor de diepere, meer fundamentele vormen van diversiteit: zoals diverse denkbeelden, waarden en levensvisies. Dit is waar Nietzsche’s Übermensch in het geding komt.
Een concreet voorbeeld hiervan is hoe ‘diversiteit’ tegenwoordig wordt gepromoot in de mode-industrie. Modemerken zetten vaak mensen met verschillende huidskleuren of lichaamsvormen in hun campagnes, maar in werkelijkheid volgen deze merken vaak nog steeds dezelfde globale trends, die voornamelijk gebaseerd zijn op consumptie en esthetiek. Het is dan wel divers op het eerste gezicht, maar de onderliggende waarden blijven vaak dezelfde: conformisme aan wat als ‘in’ wordt gezien op dat moment. Dit komt overeen met Nietzsche’s kritiek op de ‘kudde’ – de massa die zich opstelt volgens de normen die haar van bovenaf opgelegd zijn.
Bijvoorbeeld, wanneer bedrijven in de mode-industrie stellen dat ze diversiteit omarmen door diverse modellen in te zetten, wordt dit vaak gepresenteerd als een vooruitgang. Maar is dat werkelijk de ‘Übermensch’ die Nietzsche bedoelde? Iemand die zichzelf onafhankelijk van conventies vormgeeft? Of blijft het toch een oppervlakkige aanpassing aan de norm? In plaats van het presenteren van een daadwerkelijke filosofie van vrijheid en zelfschepping, blijft de nadruk liggen op uiterlijke verschijningsvormen en marketingstrategieën.
Daarnaast zien we dit ook in de manier waarop sociale media diversiteit benaderen. Platforms zoals Instagram en TikTok staan bol van mensen die claimen uniek te zijn, maar tegelijkertijd volgen ze allemaal dezelfde trends: van bepaalde kledingstijlen tot het herhalen van dezelfde ideeën. Het lijkt wel alsof we in een tijd leven waarin iedereen probeert zich te onderscheiden, maar tegelijkertijd diep geworteld is in dezelfde consumptiecultuur. Dit is wat Nietzsche zou hebben bekritiseerd: de schijnbare uniciteit die in werkelijkheid een variant is van de dominante cultuur. We zijn geen ‘Übermensch’, maar een product van een maatschappelijk systeem dat ons leert dat we uniek zijn door de dingen die we bezitten of het leven dat we leiden, in plaats van door wie we werkelijk zijn.
Nietzsche zou ons oproepen om deze oppervlakkige vormen van diversiteit te doorbreken en werkelijk autonoom te denken. Waar is de diepere diversiteit van ideeën en overtuigingen? Waar is de ruimte voor mensen die buiten de gebaande paden durven denken en leven? In plaats van je uniek te voelen omdat je een bepaalde trend volgt, zou de werkelijke uitdaging zijn om voorbij deze oppervlakkige grenzen te kijken en jezelf opnieuw uit te vinden – niet door je aan te passen aan wat ‘sociaal wenselijk’ is, maar door zelf betekenis te creëren, zoals Nietzsche’s Übermensch doet.
Een ander concreet voorbeeld is het toenemende aantal mensen dat zich identificeert met bepaalde labels zoals ‘woke’, ‘progressief’ of ‘radicaal’. Dit kan een vorm van diversiteit lijken, maar het wordt vaak ook een manier om in de mainstream te passen, zij het in een andere vorm dan vroeger. Nietzsche’s Übermensch zou niet simpelweg de heersende normen verwerpen, maar iets compleet nieuws scheppen – iets dat geen reactie is op de status quo, maar een daad van persoonlijke transcendentie en zelfverwerkelijking.
Verduidelijking van de uitdaging
De uitdaging voor de hedendaagse samenleving is dan ook om te begrijpen dat diversiteit meer is dan een optisch kenmerk of een oppervlakkige keuze van voorkeuren. Werkelijke diversiteit vraagt om moed, om het loslaten van de gebaande paden van collectieve ideeën en normen. Het vraagt van ons om niet simpelweg te reageren op maatschappelijke veranderingen, maar om ze actief vorm te geven en onze eigen waarden te ontwikkelen – zonder te vervallen in extremen, maar wel met de durf om nieuwe paden te bewandelen. Hierin ligt de kern van Nietzsche’s oproep tot de Übermensch.